Gaslighting.

Partnerini, kendini ve bildiklerini sorgulamasına neden olacak şekilde, doğru olmayan bilgilerle ’sistematik’ olarak manipule ve kontrol etme. Flört, aşk falan derken filmlere konu olacak bir gerilimi yaşama ihtimali, sandığımızdan daha yakın.

İnsanın benlik duygusunu ve kendine güvenini elinden alan etkisiyle Gaslighting'in sonuçları çok ciddi olabilir.

Gaslighting terimi nereden geliyor?

Gasligting ismini, 1938 yılında ilk olarak oyun, 1944 yılında ise film uyarlaması olarak sahneye çıkan Gaslight yapımından alıyor. Filmde kocası, ana karakteri delirdiğini düşündürecek şekilde manipule ediyor. Bunu yaparken de gaz lambalarının alevlerini kendi kendine kısılıp açılacak şekilde ayarlıyor. Kadın bunun gibi bir çok sistemli oyunun ardından yavaş yavaş delirdiğine ikna oluyor.

Kim gaslighting yapar?

Ayrıntılarına girmeden direk söylemem gerekirse birisi üzerinde Gaslighting kullanılmasının temel amacı, o insanı kontrol etme isteğidir. Gaslighting uygulayanların kişilik bozukluğu, narsistik kişilik bozukluğu ve psikopati ile uyumlu davranışlar gösterdikleri de görülmüştür.

Genellikle kurbanlarına ve diğerlerine gösterdikleri iki farklı yüzleri vardır. Burada beni en çok dehşete düşüren bilgi şu oldu:

Kurban yardım istese ya da birilerine yaşananları anlatsa dahi olayın ciddiyetine inanılmama ihtimali yüksektir.

Gaslighting yapan birey kendini diğerlerine, kusursuz, bu davranışları asla sergilemeyecek birisi gibi gösterebilir. Ünlü psikopat Ted Bundy'i hatırlayanlar?

Gaslighting ne oluyor da bizi gafil avlıyor?

Gaslighting davranışının ilişkide kendini hissettirir hale gelmesinin öncesinde, kişi ilişkide güçlü -ama kurgulanmış- bir güven ortamı oluşturma yoluna gidiyor. Nasıl mı? İlişkinin daha ilk evrelerinde aşırı sevgi gösterme, abartılı övgüler gibi yüksek güven yaratacak her türlü eylemi sergiliyor. Daha sonraki bölümlerde ‘Love bombing’ denen bu olayı da anlatacağım. Aslında bir çok toksik ilişkinin erken evrelerinde love bombing görüldüğünü düşünüyorum. Bunu tespit edebilmek tabi ki zor, genelde ‘rüya gibi’ gidiyor kafasında oluyor insan. Bu noktada, potansiyel olarak iyi gidecek bir ilişkiyi elinin tersiyle itmek gerçekten zor. Sizi anlıyorum. Yalnız değilsiniz.

Klasik Gashlighting cümleleri neler?

Bu cümleleri duyduğunuzda kulak kesilmeniz iyi olabilir. Romantik ya da diğer ilişkilerimizde ara sıra kullanabileceğimiz ya da duyabileceğimiz cümleler. Buradaki önemli ayrım, Gaslighting'in sistemli ve bilinçli olarak sürekli yapılıyor olması. Karşıdaki kişinin ne sıklıkla bu tarz söylemleri kullandığı, ne durumlarda kullandığı ve diğer yöntemleri de kullanıp kullanmadığına bakarak karar vermek daha doğru olur.

"Hayal görüyorsun."

"Bu kadar hassas olma."

"Bu olanlar senin hatan."

"Her zaman bir şeyleri çarpıtıyorsun."

"Senin yardıma ihtiyacın var."

"Olayı dramatik hale getiriyorsun."

"Ben olsam sana böyle yapmazdım."

"Asla böyle bir şey yapmadım."

"Deli gibi konuşuyorsun."

"Çok duygusalsın."

"Çok duygusalsın."

"Dediklerin doğru değil."

"Bu kadar önemli değil."

"Yanlış hatırlıyorsun."

"O anlamda söylemediğim çok açık."

"Sürekli neden savunmaya geçiyorsun."

Tanıdık gelenler var mı? Açıkçası yazarken dahi içim daraldı. Bunu yaşamanın ne denli zor olabileceğinin farkındayım. Hadi derin bir nefesle devam edelim.

Gaslighting geride nasıl bir iz bırakır?

2 yıllık ilişkisinde Gaslighting'e uğrayan bir danışanım, yaklaşık bir yıl kadar terapi aldı. Psikolojik olarak kendini iyi hissettikten sonra psikologunun da desteğiyle ilişki koçluğu almaya başladı. İstediği sürdürülebilir ilişkiye ulaşmak adına çok yol katetti. Kendiyle gurur duyduğu bir noktada, o dönem yaşadıklarını şöyle ifade etmişti:

Kendi zihnimde bir esir gibiydim. Kendimi anlatmak ya da olduğum yerden çıkarmak için ne sözcüklerim vardı, ne fikirlerim ne de tutunacağım hayallerim. Esirlikle kaybolmuşluk arasında bir yerdeydim. Şimdi kendimle buluşunca, ne kadar zorlanmışım o alanda kalmak için daha iyi anlıyorum.

Peki Gaslighting'in olası zararları nedir?

•Kendinden Şüphe: Gaslighting kişinin kendi algısına, duygusuna, kararına hatta niyetine inancını sarsar. Nihayetinde kendinden şüphe eden birisini kontrol etmek çok daha kolaydır.

•Düşük Özsaygı: Kurbanlar, Gaslighting uygulayan kişi yani istismarcı tarafından ‘yanlış’ olduklarına inandırılırlar. Zaman içerisinde düşük özsaygı ile sonuçlanacak şekilde kusurlu olduğuna inanma hali gelişir.

•Sürekli Özür Dileme: İstismarcılar kendi duygularını ve eylemlerini kurbana yansıtırlar. Zaman içerisinde kurbanların yanlış bir şey yapmamış olsalar dahi özür dileme eğilimi geliştirdikleri görülmüştür.

•Gaslighting’i İnkar Etme: İstismarcılar genellikle kurbanlarını yaptıkları davranışların iyi niyetine, onları sevdikleri için yaptıklarına ikna ederler. Bu yüzden çoğunlukla kurban yaşadığı psikolojik şiddeti inkar eder.

•Neşeyi Yitirme: Kendine inancını yitiren, daimi olarak ‘kusurlu’ olduğuna inanan, sürekli olarak kontrol ve manipüle edilen birinin sonunda tükenmesi oldukça normal. Bu neşemizin asıl kaynağı olan içimizdeki çocuğun sessizleşmesidir.

•Yüksek Stres: Gaslighting etraflıca değerlendirildiğinde çok ciddi etkileri olan bir psikolojik şiddettir. Maruz kalan bireylerde istismarı daha da kolaylaştıracak şekilde yüksek strese neden olabilir.

•Şaşkınlık: Gaslighing temelde, bireyin her türlü algı, karar, düşünce, eylem açısından kendinden emin olamamasını hedefler. Sonunda maruz kalan kişi o denli şaşkın ve kafası karışmış durumdadır ki kendi akli dengesinden de şüphe eder. Hiç bir şeyden emin olamaz.

•Kararsızlık: En basit görünen kararlar dahi gaslighting maduru kişiler için zorlayıcı olabilir. Süreç boyunca her türlü kararları kendi kendilerine sorgulattırılmış, çeşitli taktiklerle manipüle edilmiş olduklarından karar mekanizmalarını çalıştırmakta zorlanırlar.

•Depresyon: Sürekli olarak kusurlu olduğuna ve bir şeylerin daha iyiye gitmeyeceğine inanan bireyler, Gaslighting sonrasında depresyon yaşayabilirler. Bilhassa kaygının artışı, öz saygının düşüşü, yüksek stres ve neşeyi yitirme gibi diğer sonuçlar depresyonu tetikleyebilir.

•Kaygı: Gaslighting’e maruz kalan bireylerde sürekli olarak düşük seviyede kaygı hakimdir. Depresyonda olduğu gibi, faktörlerin etkisiyle ortaya çıktığı düşünülebilir. Gaslighting'in fiilen uygulanmadığı anlarda dahi kaygının devam ettiği görülmüştür

Bir bireyin hayatına bu denli olumsuz etkileri olan Gaslighting’e maruz kaldığımızı nasıl anlarız?

Dilerseniz burada biraz ara verip, okumaya beş dakika sonra geri dönebilirsiniz. İlişkiler mantık değil duygular üzerine kurulur. Geçmiş tecrübelerimizin henüz benliğimizden atamadığımız etkileri, bunun gibi yazıları okurken bizi sıkıştırabilir. Sizleri seviyorum. Burada olup, kendiniz üzerinizde çalışma cesaretini gösterdiğiniz için sizinle gurur duyuyorum. Kendinizi en iyi siz bilirsiniz. Kendi içinizde, sonra devam etmek üzere minik bir ara ile tazelenme ihtiyacınızı araştırın. Burada sizi bekliyor olacağım. Diğerkamlık ve dilin yanlış kullanımı ile dolu ama içten gelen bu paragrafı burada bitiriyorum.

Gaslighting'de en sık görülen 12 manipülasyon yöntemi nelerdir?

1 - Bariz yalanlar söylerler. “Baya açık net yalan söylüyor. Böyle hiç en ufak bozuntuya vermeden. Aklım almıyor!”

Amaç büyük bir yalanı rahatlıkla söyleyip, zihninizde emsal oluşturmaktır. Böylelikle olanlara ve kendi algınıza dair şüpheler içinde kalırsınız. “Şu an yalan mı söylüyor? Bu doğru da olabilir ama yüz ifadesi yalan söylerken de böyle. Belki de bu da yalandır!” 2 - Kanıdınız olsa dahi, söyledikleri şeyleri inkar ederler. “Eminim ben, öyle demiştin!” “Yoo, nerden çıkarıyorsun.” Bu dialoglar zaman içerisinde sıklaşır. İki saat önce sözünü aldığınızı, o an inkar edilmiş bulursunuz. Açıkçası bir zaman sonra, sıklık arttıkça, kendi gerçekliğinizden şüphe duyarsınız. Ve artık inandığınız, karşınızdaki bu kendinden oldukça emin kişinin gerçekliğidir.

3- Kafa karıştırarak insanı zayıf düşürürler! İşte bunu çok iyi anlamış ve pratikle de, profesyonelce uygulamalı, deneyen birisi var karşıda. İnsanlar, belirli ölçüde bir stabilite ve normallik mevcudiyetinde rahat ederler. Her şeyi sorgulamanız ve emin olamamanız için planlı hareket eder gaslighting yapan kişi. İroni şudur ki stabil ve normal hissetme arayışınızda da ilk döndüğünüz kişi odur ( bkz. madde 11).

4 - Sizi yavaş yavaş yıpratırlar. Buna uygun bir tabir var: haşlanan kurbağa.

Ne yazık ki Gaslighting zamanı kullanarak, düzenli, bilinçli uygulanan bir kontrol yöntemi. Bir çok benzer davranışın Gaslighting olmayabileceğini söyleyebiliriz. Daha önce de söylediğim gibi aradaki fark sistemli ve bilinçli uygulanıp uygulanmaması.

5 - Sizin için önemli ve değerli olanları koz olarak kullanırlar. Kendi otantik kimliğinizi, sevdiğiniz arkadaşlarınızı, ailenizi kullanarak size saldırırlar. Bu kişileri kaybetme korkunuza oynarlar. İlk olarak bunları kullanıp gardınızı indirmenizi sağlarlar. Böylelikle daha kolay kontrol edilirsiniz. “ En yakın arkadaşının yerinde olsam seninle konuşmazdım “ “ Ailene de böyle davranıyorsun! “ “ Eğer bu özelliklerin olmasa mükemmel olabilirdin! “

6 - Söyledikleri ile yaptıkları uyuşmaz. Bu kişilerin söylediklerini geçip, eylemlerine göre değerlendirmek doğrusu. Sizi manipüle etmek isteyen bu kişinin, sözcüklerin ustası haline gelmiş olabileceğini unutmamak gerek. Yaptıkları ile mutlaka kendini gösterdiği anlar olacaktır. Söylediklerini, söz verdiklerini yapıyor mu? Yoksa sizi ikna etmek için vaatlerde mi bulunuyor?

7 - Ara sıra pozitif destek ile kafanızı karıştırırlar. Kendi kafanızdaki değerinizi allak bullak ettikten sonra birden ne olsa şaşırırsınız? Yaptığınız bir şeyle ilgili sizi destekliyor, övüyor, iyi hissettiriyor. “O kadar da kötü değil! “ diye düşünüyorsunuz hemen. Amaç sizi, olur da uzaklaşırsanız diye, rotasına geri almak. Özetle kafanız yine karışık!

8 - İnsanları size karşı doldurur ve kullanırlar. Bu kişilerin manipülasyon ustası olduğunu biliyoruz. İnsanları kolaylıkla etkiler ve size karşı doldururlar. Gayet olası şöyle cümleleri duyabilirsiniz: “ Derin de senin için böyle düşünüyor. “ “ Deniz’e de böyle davrandığın için seni sevmiyor olabilir. “ Kötü mü, iyi mi bilemiyorum ama bahsi geçen kişiler bunları hiç düşünmüyor olabilir.

Malum profesyonel bir yalancı var karşımızda. 9 - Dikkatinizi dağıtırlar. Onun davranışları üzerine konuşurken bir anda kendinizi savunmak için didindiğiniz durumlara düştüğünüz oldu mu? Çok klasik bir Gaslighting davranışı. Tartışmalarda çoğumuz bunu yapıyoruz! Yine de hep, sistemli, bilerek olduğu durumlara dikkat. Partnerinizin bir davranışı üzerine rahatsızlığınız üzerine konuşabiliyor musunuz? Hiç haklısın diyor mu?

10 - Sizin deli olduğunuzu söylerler: Size ve diğerlerine! Bir insanın inanılırlığını ne yok eder? Size ve diğerlerine deli olduğunuzu söyleyerek, kimsenin size inanmamasını sağlar. Kendiniz dahil, tüm olası müttefiklerinizi kaybedersiniz. Yaşadığınız istismarı anlatsanız da, durumdan sizi kurtarmak için gereken asgari desteğe ulaşamazsınız. En sık görülen ve sonuçları inanılmaz yıkıcı olan, Gaslighting uygulayıcısının uzmanlık alanı.

11 - Sizi diğerlerinin güvenilmez olduğuna inandırırlar! Kendinize güvenemiyorsunuz! Dostlara, aileye güvenemiyorsunuz. Size güvenli bir alan ve doğruları sağlaması için kime yönelirsiniz? Sizi bu duruma sokan kişinin ta kendisine. Yalnız kalmanız demek, kolay kontrol ve manipüle edilebilir hale gelmeniz demek. 12 - Sizi ilgileriyle ve beğenileriyle gafil avlarlar. İşte 'ne oluyor da biz bu Gaslighting olayının kurbanı oluveriyoruz'un cevabı. İstismarcı, ilişkinin ilk evrelerinde aşırı sevgi gösterme ve abartılı övgüler ile yüksek güven yaratıyor. Daha sonraki bölümlerde ‘Love bombing’ denen bu olayı da anlatacağım. Bunu tespit edebilmek tabi ki zor, genelde ‘rüya gibi’ gidiyor kafasında oluyor insan. Bu noktada, potansiyel olarak iyi gidecek bir ilişkiyi elinin tersiyle itmek gerçekten zor. Çok hızlı ve yüksek gelişen ilgiye dikkat.

Özetlemek gerekir ise aslında oyun olmayan, bu oyunun kuralları şöyle: -Güvenini kır -Yalnız bırak -Ele geçir

Sonuç: Karmakarışık bir zihin, dağılmış bir psikoloji, güvensiz bir yaşam ortamı ve yanınızda görünen tek bir kişi /istirmarcı/.

İstismara son vermek için ne yapmalıyım?

1. Olanı kabul edin:

İlk yapmanız gereken olanı olduğu gibi kabul etmek ve adını koymak. Kendinizle konuşun. Çok uzun bir zamandır sözcüklerinizin, fikirlerinizin ve hayallerinizin gücünü unutmuş durumdasınız. Size söylenenlere inandınız. Şimdi sıra sizi en iyi tanıyan kişiyi dinlemekte: kendinizi.

" Ben sistemli olarak, kendimden şüphe edecek şekilde, bu kişi tarafından kendi çıkarları doğrultusunda manipüle ediliyorum. Bu bana zarar veriyor. Bu kişinin benim zihnimde yarattığı çaresiz, yalnız, değersiz, güvenilemez kişi ben değilim... Bunun Gaslighting olduğunun farkındayım ve son vermek istiyorum. Ben kendi irademin eşliğinde kendi istediğim dünyayı kendim için yaratacak güçteyim."

Bu cümleleri, kendinizden de olsa, duymanın bir anda her şeyi değiştiremeyeceği bir durumdasınız. Tam olarak bu sözlere inanmadan yapmanız gereken birkaç şey daha var.

Yeniden ve eskisinden güçlü bir size, sizi götürecek.

2. Sınır çizin:

Gerçekten sizi zorlayabilecek bir nokta bununla birlikte net olan bir şey var: bu kişiyle ilişkinizi kesmelisiniz. Bu sizi istismar eden bir ilişki ve düzelmeyecek. Sevdiklerinizden destek isteyin ve aşağıdakileri yapacak gücü toplayın:

• Bu kişinin aramalarını ve mesajlarını engelleyin.

• Onun arkadaşlarının veya ailesinin aramalarını ve mesajlarını engelleyin.

• Bu kişiyi sosyal medyadan silin ve engelleyin.

• Bu kişiye sizin yaptıklarını anlatabilecek ya da gösterebilecek kişileri silin ve engelleyin.

• Karşılaşma ihtimalinizin olduğu yerlere gitmeyin.

• Eğer gerekiyor ise kilidinizi değiştirin hatta evinizi değiştirmeyi düşünün.

• Eğer onda eşyalarınız kaldıysa, başka birisinin sizin için onları almasını isteyin.

• Onun eşyalarını da başkasının yardımıyla teslim edin.

• Ortak evcil hayvanınız var ise kesinlikle onu da yanınızda götürün. Bu kişiler evcil hayvanları sizi tekrar ele geçirmek için kullanabilirler.

• Çocuklarınız var ise zaten sanıyorum söylememe gerek yok.

Size gaslighting uygulayan bu istismarcı kişiden ayrılmak, içinizi uzun vadede rahatlatacak. Ne yazık ki ilk aşamalarda kalp kırıklığınız çok büyük olacak. Başkalarına güveniniz, hayatın akışına güveniniz sarsılmış durumda. Kendi kendinize "herkes böyle" ya da "bir daha asla mutlu olmayacağım" gibi cümleler ediyor olabilirsiniz. Bilin ki hala sizin için bilerek, isteyerek yarattığı o dünyanın içindesiniz. Bunlara inanmasanız sizi kontrol edemeyeceğini unutmayın. İlişkiyi içinde bu denli büyük bir eziyet çekiyor olmanıza rağmen bitirmeme nedeniniz neydi? İşte o inandığınız şey bir sis bulutu. O sis, yüzünüzü öpen ferah rüzgarlarla dağılınca, kendiniz için neler mümkün göreceksiniz. O pırıl pırıl hayat dolu haliniz hala sizinle. Bu dünyayı birlikte inşa etmek isterseniz, her zaman benden görüşme talep edebilirsiniz.

3. Kendinizle tekrar bağlantı kurun:

Siz bu ilişkiye kadar kendi fikirleri ve istekleri olan biriydiniz. Size neyin doğru olduğunu söyleyen bir iç sesiniz vardı. Kendi değerlerinize göre yaşadığınızda, içinizdeki çocukla bağlantınızı sağladığınızla neşeyle kahkaha atabiliyordunuz. Sevmediğiniz, hoşlanmadığınız ya da istemediğiniz şeyler vardı. Bunlar da sizin bir parçanızdı. Hareketleriniz için sorumlululuk alan ve duygularına sahip çıkan birisiydiniz. En basiti kendi kendinize vardınız. Tüm bunlar hala içinizde. Üstelik bu "Ben kendim için ne istiyorum?" sorusunu sormak için çok iyi bir zaman. Hayatınızı eskisinden daha çok "sizin" olarak kurmak için bir fırsat. Kendinize olan güveninizi ve iç sesinizi dinlemeyi öğrenmekle başlayın.

4. Sevdiklerinizden destek alın:

Oyunun kuralını biliyorsunuz: yalnız kalırsanız yönetilmeniz kolaydır. Bu yalnızlık algısından kurtulmak sizi rahatlatacak şeylerden birisi olabilir.

"Beni gerçekten tanıyan kimler var?"

"Beni zor durumlarda destekleyebilecek kim var?

"Anlattığımda kalp açıklığıyla dinleyecek ve yargılamayacak kim var?"

Bu kişilerle bağlantı kurun. Kendinizi yalnız hissettiğinizde destek isteyin.

5. Profesyonel yardım alın:

Yazımın çeşitli yerlerinde üstüne basarak söyledim. Gaslighting insanın kendine ve iç sesine olan güvenini sarsan, insanı çaresiz hissettiren bir istismar türü. Kendi başınıza hayatta kalma ve idare etme fikrinin sizi korkutması muhtemel. Tüm bu istismardan ve öğrenilen çaresizlikten kurtulmak adına bir uzmandan mutlaka terapi alın. Sizi profesyonel bir kulakla dinleyecek, onaylayacak, yargılamayacak ve iyileşmenize destek olacak birisini bulun. Bu noktada maddi olarak size getireceği yükü düşünerek vazgeçme yoluna gidebilirsiniz. Hatırlatmak istediğim tek bir şey var: Hayat akıp gidiyor, en değerli varlık zaman ve asla geri alınamıyor. Bu hayatı dolu dolu ve istediğiniz gibi yaşayamamak, ödeyeceğiniz en büyük bedel. Kendinize bu yatırımı yapın ki ödediğiniz bedeli bir gün farkettiğinizde çok geç olmasın.

Konuyu şimdilik kapatırken: Hepsi geçecek. Her şey geçecek. Zaman, kendine önce şefkat gösterme sonra da kendi üzerinde çalışma zamanı. Önce kendinize sonra sevdiklerinize sarılın. Rüzgarın sesini duyuyor musunuz?

Sevgiyle kalın, Ceren Dipnot: Yazılarım içinde verdiğim örnekler, bazı kavramları, olguları ya da görüşleri daha net açıklayabilmek adına farklı kişi ve olaylardaki ayrıntılar sentezlenerek yazılmıştır. Gerçek kişilerin isimleri, olay detayları veya koçluk görüşleri içerisindeki dialoglar birebir kullanılmamıştır. Kaynak/Öneri:

-Covert, T. J. (2019). Gaslighting: The narcissist's favorite tool of manipulation --how to avoid the gaslight effect and recover from emotional and narcissistic abuse. -Sarkis, S. (2018). Gaslighting: Recognize Manipulative and Emotionally Abusive People -- and Break Free. Da Capo Lifelong Books. -Psychology Today. (n.d.) (2017). Gaslighting, https://www.psychologytoday.com/us/basics/gaslighting

-Abramson, K. (2014). Turning up the light on gaslighting. Philosophical Perspectives, 28, 1–30. -Wilkinson, A. (2017). What is gaslighting? The 1944 film Gaslight is the best explainer. https://www.vox.com/culture/2017/1/21/14315372/what-is-gaslighting-gaslight-movie-ingrid-bergman.